Una glèisa es mencionada a Mondonvila tanlèu le començament deu sègle XII. Èra dotada au sègle XVI d’un tradicionau campanèr-mur tolosan que permetiá au campanejar d’èster mílhor entenut dins un environament rurau. Quauques elements romans, testimònis de l’edifici d’origina, son conservats suu mur contigú au cementèri. L'abat Emile Espanhat, curat de Mondonvila en 1883, descriu aquera anciana glèisa coma “baisha, umida, mau esclairada, e tròp petita ende una populacion de 530 abitants”, e hè part de son intencion de transformar l'edifici. Tornada bastir e acabada en 1886, s’i pòt descubrir au diguens un Crist en crotz de husta escultada deu sègle XV qu’aperteng a la tradicion gotica deu Crist de la dolor. La crotz d’origina, fragilizada peu temps, estèc renovelada au començament deu sègle XX.

Au dehòra de la glèisa se tròba l’estatua de Nòsta Dauna deus camps (J. Lefevre, 1875) que dona testimoniatge de la preséncia d’una mission a Mondonvila en 1875. Aquesta Verge dambe le Mainatjon evòca l’Immaculada Concepcion confirmada per las aparicions de Lorda. Ornada de flors, de fruta e d’un hèish de cabèlhs de blat, aquesta representacion brumba le caractère rurau de Mondonvila a la fin deu sègle XIX.

Aqueth “castèth” apareish suus libes terrèrs de Mondonvila de 1767 (figura 1). Dessenhats a la man per un geomètre de Loís le XVen, constituïshen le prumèr cadastre deu vilatge. S’i vetz l’edifici, proprietat de Madama de Montossin, citada dins le registre notariat coma “senhoressa de Mondonvila”. Le castèth escaij apuèi aus Sent-Pau, qu’an le títol de cosenhors de Mondonvila, e l’ocupan pendent mès de 160 ans. Aquesta família le donarà le siu nom.

S’agís d’un deus mès ancians bastiments de Mondonvila, compausat d’una granda maison rectangulara e, a l’extremitat dreta, d’una tor de colonat transformada en colomèr, de còps qualificada de tor gascona. Pinturas muralas de la fin deu sègle XIX òrnan 3 fàcias d’una sala que diviá probablament servir coma salon (figura 2). En 2017, l’ensemble es transformat en lotjaments per un promotor.

Dins çò qu’èra le parc deu castèth, deu costat oèst, le proprietari hasquèc hèr, au sègle XIX, una petita tor d’aiga de teulas e metau. Testimònia deu desvolopament e de la fascinacion qu’exercen les principis idraulics a la fin deu sègle XIX. S’agís ací d’una pompa de piston connectada a un potz, que l’energia motritz n’èra generada per traccion animala. Atau l’aiga èra levada au nivèu superior e tornada distribuïr peu biaish de canalizacions ende l’asaigada e las necessitats domesticas.